W zamyśle będzie to urywek książki Władysława MICKIEWICZA, w szczególności "Pamiętników" jego...
Kraszewski wrócił z Pau do Paryża, ażeby pojechać do Berlina i tam być aresztowany. Zatrzymał się w Grand Hotelu, gdzie Kossiłowski. muszę przyznać, nie odstępował od niego. Kraszewski nie mógł piąć się na moje piętra, ja więc chodziłem do niego. Po jego wyjeżdzie właściciel hotelu opowiadał, że agenci pruscy stanęli w jego domu jednocześnie z Kraszewskim, szpiegując go i jego gości, z wiedzą personelu hotelowego i policji francuskiej. Nikt nie ostrzegł Kraszewskiego, że rzucił się prosto w paszczę wilka, tyle bowiem policja jednego kraju ma względów dla innej, że nawet nie bacząc na rok 1870, szpicle niemieccy cieszyli się w Paryżu przychylnym obejściem. Kraszewski początkowo pozostawał w areszcie domowym w swej willi drezdeńskiej. później przeniesiony do Lipska i skazany na trzy i pół roku twierdzy, w maju 1884 roku przeniesiony do Magdeburga, wypuszczony został warunkowo na wolność w roku 1886, dzięki wstawiennictwu księcia Antoniego Radziwiłła, spokrewnionego z Hohenzollernami, który przedstawił cesarzowi, że skazaniec jest chory i że śmierć jego w więzieniu pruskim sprawiłaby w Poznańskiem fatalne wrażenie. Korespondencja Kraszewskiego odsłoni nam jednocześnie jego okrutne udręki i godny podziwu stoicvzm.
Pierwszy list jego pochodzi z Drezna, z
2 grudnia 1883 roku: „Otrzymuję - pisze wiadomość, że pewien wydawca francuski ogłosił przekład mej powieści Morituri, czy nie mógłby mi pan przysłać egzemplarza pod opaską?”.
„W mej obecnej niedoli - pisze
1 lutego 1884 roku - której końca nie widzę, jedynym lekarstwem jest zajmować nieustannie umysł. Ciągnę więc dalej cykl mych powieści historycznych i doszedłem do Henryka Walezjusza. Będę potrzebował pamiętników z tej epoki, żeby poznać dwór i rodzinę królewską, i takiego obrazu Paryża z owych czasów, jakich wiele istnieje w epokach następnych. Proszę mi wskazać, o co mam się postarać w tym zakresie. La Societe de Berlin *446, którą tu przypisują Maupassantowi, wzbudza wielkie zainteresowanie. Przekład tej książki został skonfiskowany i zabroniony”.
Jedenastego lutego pisze znowu: „Dzięki za wyciąg z «Nouvelle Revue», której tu dostać nie można. Jest to bardzo interesujące, chociaż niektóre portrety nie dość są udane, ale większość jest dokładna i dobrze napisana. Tu podejrzewają o autorstwo siostrę czy kuzynkę Guy de Maupassanta, która temu przeczy. Oburzenie jest wielkie i nie mniejsza sensacja. Jestem tu przygwożdżony, bo ruszyć mi się nie wolno. Nie wiem, jak długo to potrwa”.
Założyłem wówczas z Juliuszem Lerminą *447 „La Revue Universelle”, o której będzie mowa we właściwym miejscu i czasie. Kraszewski pisze do mnie z tej okazji
19 lutego 1884 roku: „W chwili, gdy to piszę, otrzymuję właśnie z lipskiego trybunału papiery dotyczące mej sprawy, na które trzeba odpowiedzieć, i jestem tym bardzo zajęty i zakłopotany. Dopóki tego nie skończę, na nic się nie przydam w pańskiej «Revue Universelle». Dokumenty, które przyszły do mnie, pozwalają mi wróżyć, że sprawa zdecyduje się szybko, ale jak, zgadnąć nie umiem. Jeśli Bóg da, że będę swobodniejszy, chętnie zrobię wszystko, co może być panu potrzebne, i będę nadsyłał sprawozdania. Wolałbym jednak, żeby nie miały mego podpisu. Może gdy sprawa się skończy, odzyskam siły i umysł mój się ożywi. Daj tylko Boże, iżby się dobrze skończyła”.
Sprawa źle się skończyła i korespondencja podjęta została z twierdzy magdeburskiej, skąd skazaniec miał prawo pisywać tylko po francusku.
Dwudziestego czwartego grudnia 1884 pisze do mnie z Magdeburga: „Dziękuję za pamięć. Nie mam opłatka, żeby nim z panem się przełamać, ale przesyłam najszczersze życzenia pomyślności we wszystkim dla pana i rodziny jego. Niech was Bóg błogosławi i wspiera. Życie jest ciężkim dla nas wszystkich i nadszedł
_______________________________________
446 La Societe de Berlin - zbiór plotek o dworze cesarza Wilhelma II, napisany przez Katarzynę Radziwiłłową z domu Rzewuską (1858-1941), pod pseudonimem Paul Vasili w 1884 roku.
447 Juliusz Lermina (1839-1915) - powieściopisarz i dziennikarz francuski.
czas, gdy wydaje się wskazane, ażeby czynić je przykrym i trudnym dla każdego ktokolwiek urodził się Polakiem. Tego pochodzenia wystarczy,żeby być ściganym
i prześladowanym, ta udręka ma i dobre strony. Przez cierpienie żelazo w stal się zamienia. Co do mnie, oto już dobiega dziewiętnaście miesięcy próby i trzeci rok już zaczynam pod kluczem. Mam tak krótką pamięć, że nie wiem, czy pisałem już Panu ,że akwarela dla panny Heleny *448 leży w Warszawie u Wacława Szymanowskiego. Niech pan ją każe sobie przysłać”.
Drugiego stycznia 1885 Kraszewski ponawia swe życzenia: „Pomyślnego nowego roku, ale nie dla mnie, bo od kilku dni jestem bardzo cierpiący; niepokoi mnie to: w 73 latach to rzecz poważna”.
Czternastego lutego niepokoi się w dalszym ciągu: „Siły moje słabną. Jestem znużony; trwa to już dwadzieścia miesięcy. Zresztą, niech się dzieje wola Boża, trzeba się przygotować na wszystko. Dziś piszę do pana tylko po to, żeby go zapewnić o mej niezmiennej przyjaźni”.
Dwudziestego ósmego kwietnia Kraszewski bardzo słusznie krytykuje pomysł wykonania przez grupę rzeźbiarzy pomnika mego ojca według rysunku Matejki. Jeden malarz - pisze Kraszewski - robi kompozycję, a pięciu czy sześciu rzeźbiarzy pracuje przy jej wykonaniu. To wspaniałe! Jakżeż to trąci zupełną nieznajomością dzieła sztuki, którego zasadniczym warunkiem jest, ażeby stworzone było jednym tchem, było jedno i niepodzielne. Oto pomnik-poliszynel. Jeszcze słowo. Pomnik ma być odlany w brązie tam, gdzie nikt nigdy nic nie odlewał, w Krakowie”. Te dziwaczne pomysły zostały ostatecznie odrzucone, ale zrozumiałe jest oburzenie Kraszewskiego na to, że już zanosiło się na ich przyjęcie! Gdy Preault wykonał piękny medalion mego ojca na nasz grób rodzinny w Montmorency, rodacy mówili mi: „Podziwiamy ten medalion, ale czemu to pan nie posłużył się dłutem polskiego rzeźbiarza?”. Odpowiedziałem im zapytaniem, czy historia wyrzuca Franciszkowi I to, że posługiwał się pędzlem Primatice i Tycjana *449 zamiast poprzestać wyłącznie na pędzlach francuskich artystów.
Prusacy wykorzystali przeciw Kraszewskiemu niektóre ustępy jego powieści Bez serca. Sądził, że przekład zupełny będzie najlepszą odpowiedzią, i pisał do mnie
3 Iipca 1885: „Tym więcej zależy mi obecnie na tej publikacji, że wyjątki wybrano w sposób tendencyjny i że lektura całej książki dla każdego inteligentnego i bezstronnego czło-
________________________________________
448
Helena Mickiewiczówna (1864—1896) — najstarsza córka Władysława.
449
Francesco Primatice, znany jako Le Primatice (1504-1570) - włoski malarz, rzeźbiarz i architekt od 1532 roku na zaproszenie króla Franciszka I w Paryżu; Tycjan, właśc. Tiziano Vecelli (1488-1490-1576) malarz włoski.
wieka będzie mym usprawiedliwieniem. Obcięto, wybrano, wykoślawiono. Nic łatwiejszego, jak potępić człowieka na mocy wyciągów, umyślnie w tym celu zrobionych. Proszę, ile możności, tłumaczyć, nic nie opuszczając. Nie pisałem wcześniej, wiedząc, że jest pan w Krakowie w sprawie pomnika i przeniesienia szczątków pańskiego ojca do Krakowa. Mój Boże, jakże są powolni w powzięciu jakiejś decyzji!”. Przełożyłem więc "Bez serca" *450. Trzeba było dać nieszkodliwą przedmowę. Gdy ukazał się przekład
"O naśladowaniu Chrystusa", dokonany przez Ludwika Veuillota, w nocie, którą wydawcy dołączają do egzemplarzy prasowych dla ułatwienia pracy sprawozdawcom, a która zawsze pochodzi od autora, było powiedziane, że przedmowa musiała być przerabiana czterokrotnie, zanim tekst jej został oczyszczony od wszelkich obelg, które nie były w zgodzie z ewangeliczną słodyczą tego dzieła. Byłem tak samo zakłopotany, jak Ludwik Veuillot, żeby nie przepuścić jakiej uwagi, która by mogła Prusakom służyć za argument, i poprosiłem o przedmowę Ludwika Ulbacha. Książka ukazała się wprawdzie już po uwolnieniu Kraszewskiego, ale wówczas jeszcze musiał się bardzo liczyć ze swym postępowaniem z powodu zapłaconej kaucji, którą miał nadzieję odebrać. Ulbach żałował pisarza, „skazanego przez trybunał niemiecki za niedyskretne i nieroztropne westchnienia, skierowane do Polski, niezmiennej jego ojczyzny”, pisarza, który, wyczerpawszy udzielony mu zapas życia, miałby „bardziej żywy powrócić do tym zimniejszego grobu”. Stwierdza jednak, że Kraszewski „nie pisze powieści dla przeprowadzenia tezy politycznej”, a jeśli jego obraz Berlina odznacza się „prawdą tak krzyczącą, że aż do krzyku skłania urzędy niemieckie”, to przecież autor „przy całej sympatii swej dla Francji, nie jest w tej powieści tak dalece stronniczy, żeby aż miało to Niemców czynić zazdrosnymi”.
W tym samym czasie ukazał się przekład powieści Resurrecturi. „Przekładu tego,
-pisze do mnie Kraszewski
9 lipca - dokonano bez mojej zgody. Jest to nadużycie. Nic nie wymagam i pozwalam tłumaczyć, nie żądając za to zapłaty, ale należałoby przynajmniej zapytać mnie o pozwolenie”. Kraszewski mógł w więzieniu otrzymać książkę dopiero po długich formalnościach. „Trzeba było na to - pisał do mnie
5 września 1885 i zaświadczenia tłumacza przysięgłego, że książka nie zawiera nic politycznego ani aktualnego. Pociąga to za sobą dość kosztowne przesyłanie książki tam i z powrotem, ale
__________________________________________________
450 Sans Coeur, roman traduit du polonais par Ladislas Mickiewicz, avec une preface de Louis Ulbach, Paris l886.
trzeba przyzwyczaić się do wszystkiego, gdy wchodzi w grę siła wyższa” Gdy Niemcewicz uwięziony w Petersburgu za Katarzyny II, sprowadził kilka książek ze swej biblioteki dyrektor więzienia przesłał jedną z tych książek, gdyż zawierała kilka słów napisanych ręcznie i niezrozumiale, najpierw do prefekta policji, później do gubernatoratora miasta, którzy dopisku nie zrozumieli, wreszcie do metropolity, który uznał ten napis za nieszkodliwy , całego tego zamętu narobił rękopiśmienny exlibris Niemcewicza. Urzędnicy pruscy byli mniej ciemni, ale tak samo dokuczliwi.
Kraszewski wówczas był poważnie chory. Gdy stan jego zdrowia poprawił się pisał do mnie
21 lipca 1885 roku: „Plucie krwią się zmniejsza. Za nic w świecie nie chciałbym przez te przerwy przedłużać czasu mych cierpień. Lepiej wypić gorycz za jednym zamachem”.
Nie pobłażał ani ultramontanom, ani doktrynerom polskim.
Dwunastego września 1885 roku pisał do mnie: „Ach! mówi pan o przewielebnym księdzu Kalince, Pamiętam go, jak był jeszcze człowiekiem świeckim i grał komedyjki w maleńkim teatrzyku. Talentu odmówić mu nie można, ale to fałsz wcielony, ukryta ambicja, która toruje sobie drogę. Zobaczymy, że pójdzie jeszcze wyżej i przywdzieje infułę biskupią. Nie wszystkich, których nie zdoła ujarzmić. W Galicji był to człowiek, jakiego tam potrzeba; on i Klaczko, jeszcze jeden podziwiany talent, którego ja nie jestem zdolny ocenić pomniejszony Heine albo, jeśli pan woli, Heine tombakowy. Nawet jego słynne powiedzenie: «Jestem wyzwolonym Polakiem» - zostało skradzione Heinemu, który nazywał siebie wyzwolonym Niemcem. Oto nadchodzi zima i przejmuje mnie dreszczem; oczy mam bardzo zmęczone przez nieustanną lekturę, bez której obejść się nie mogę”. ;
Waliszewski *451 rozpoczynał wówczas swój zawód literacki. Zasadą Kalinki była stagnacja tak w religii, jak w polityce, Waliszewski zaś nie ma żadnych zasad
w ogóle i to pozbawia wartości jego prace historyczne. Nie kieruje nim żadna nić przewodnia; waha się zależnie od własnych korzyści, poświęcając prawdę i ojczyznę dla zaskarbienia sobie łask u możnych ludzi dnia. Z powodu jednego z artykułów jego w „Le Correspondant" *452 Kraszewski pisał do mnie
12 października 1885: „Dziękuję za <<Le Correspondant>> który właśnie otrzymałem. Chociaż jestem cierpiący, zabrałem się zaraz do czytania. Skoń czyłem przed chwilą i dotąd jestem w kłopocie, bo nie umiem ocenić tej pracy, którą u nas zapowiadano tak uroczyście. Jako styl i wykonanie przypomina mi to Klaczkę z jego
____________________________________________
451
Kazimierz Waliszewski (1849-1935) - historyk, pisarz i publicysta.
452
„Le Correspondant” - francuski przegląd katolicki założony w 1829 roku, ukazywał z przerwami do 1937 roku.
sztuczną, wyszukaną manierą, z jego nienaturalnymi pozami. Właściwe poszukiwania historyczne sprowadzają się do minimum i nic z nich nie wynika, wszystko jest mętne i blade. Nic to nie nauczy Francuzów, a jeszcze mniej Polaków. Waliszewski jednocześnie ogłosił tą samą czy też prawie tą samą pracę w <<Bibliotece Warszawskiej>> *453 po polsku. Wiele hałasu o nic!”.
Bramy więzienia wreszcie się dla niego odemknęły. „Drogi przyjacielu - pisze
26 października - komunikuję panu dobrą nowinę, która mnie oszołomiła. Jego królewska mość raczył udzielić ml urlopu aż do maja, za kaucją 20 tysięcy marek. Czekam tylko nadejścia pieniędzy, żeby wyjechać do Włoch... gdziekolwiek, na brzeg morza, byleby tylko zima była łagodna, bo jestem bardzo słaby. Będę nawet musiał odbyć tę podróż z przystankami. Łaskę tę zawdzięczam staraniom księcia Antoniego Radziwiłła. Niech go Bóg błogosławi, bo już byłem u kresu sił moich. Natychmiast po przybyciu, nie wiem jeszcze dokąd, doniosę o tym panu. Jestem tak osłabiony, że przy całej radości nie wiem, jak tę podróż przeniosę. Pojadę z postojami. Liczę, że - jeśli Bóg pozwoli - wyjadę we czwartek. Mam jeszcze formalności do załatwienia”. Ostatni list jego z Magdeburga pochodzi z
2 listopada: „Załatwianie formalności jeszcze mnie tu trzyma, a ponieważ są to rzeczy nieuniknione, poddaję się konieczności pomimo zniecierpliwienia. Spodziewam się dziś lub jutro wyjednać uwolnienie, jestem bowiem dotychczas w mej celi. Gdy tylko będę wolny, ruszę przez Saint Gothard najpierw do Genui, gdzie odpocznę dni parę, a potem do San Remo. Ponieważ nie szczęści mi się we wszystkim, trzeba było dwóch dni świąt jeden po drugim, wypadających akurat po to, żeby opóźnić me formalności: biura były zamknięte. Może jutro lub pojutrze zyskam nareszcie urlop i paszport”.
Kraszewski wyszedł z więzienia ze zrujnowanym zdrowiem. Rok z górą walczył z chorobą. „Zapewne - pisał z hotelu w Genui 15 listopada 1885 - lepiej jest oddychać wolnym powietrzem, ale trudno mi jest lepiej wdychać to powietrze. Przyjechałem tu zupełnie połamany, chociaż podróżowałem żółwim krokiem i na drogę z Magdeburga do Genui trzeba mi było tydzień czasu. Czy powietrze i doktór zdołają podeprzeć tę ruinę? Chciałbym żyć przynajmniej do wiosny, zobaczyć zieloność i kwiaty. Dziś przybywa do San Remo doktór Tymowski, który określi, dokąd winienem się udać. Wolałbym do Cannes, gdzie mam opiekuna, ale to terytorium francuskie, a mój paszport jest ważny do Włoch”.
______________________________________
453 "Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowi” - warszawski miesięcznik literacko-naukowy ukazujący się w latach 1841-1914.
Żródło:
Władysław MICKIEWICZ "Pamiętniki" wyd. ISKRY Warszawa 2012 rok
