107. Kartki z podróży 1858-1864

"Kto jedzie w celu studiów nad sztuką, może się zamknąć nad książkami w muzeach; chcąc lepiej poznać kraj, nie godzi się niczym gardzić, co jakąś stronę życia odkrywa."¹

Nie zaczęłam podróży od Żytomierza, by rozpocząć zwiedzanie w Krakowie, dołączyłam do podróżującego w towarzystwie przyjaciół pisarza (nazywanych Klemrodem i Julmo) w chwili, gdy opuszcza Rzym i zmierza w kierunku Neapolu. Na półce w bibliotece został tylko jeden - i to drugi tom Kartek z podróży, pierwszy zaginął.

Najpierw trzeba odnotować, iż po podróżach na Wołyń, Polesie i Litwę, wyprawie od Lublina do Wilna oraz trasie czarnomorskiej uwzględniającej Odessę, Jedyssan, Budżak podróżował po Europie w celu naocznych obserwacji źródeł kultury oraz  teraźniejszości. Książka jest plonem paru wypraw ujętych w jeden spójny zapis. Osią jej jest jednak pierwsza podróż uzupełniona przez kolejne podróże, co czytelnik łatwo odnajdzie, ponieważ sam autor odnosi się do obserwowanych zmian.

Forma obszernych zapisów ma w sobie cechy reportażu, eseju o sztuce i wpisów do dziennika podróży. Wyłania się z nich również ciekawy wizerunek samego autora i jego systemu wartości. Jest w nim zawsze potrzeba odnalezienie plusów i minusów obserwowanego zjawiska, sytuacji, postaw ludzi. Dążenie do obiektywizmu poprzez subiektywne zapisy jest darem cennym. Jest to widoczne w ocenach wydarzeń historycznych, obyczajów, talentu. Pisząc o dziełach sztuki, wartościuje według własnego systemu estetycznego, posiadanej wiedzy, wrażliwości na piękno. Szczególnie interesują go ludzie. Porównuje neapolitańczyków z rzymianami, Włochów z Francuzami, Francuzów z Niemcami, wskazując własne obserwacje pozytywne i negatywne. Zdaje się mówić: Ludzie nigdzie nie są idealni. Bierzcie przykład z ich zalet. W swoich ocenach i postawie jest Europejczykiem z krwi i kości świadomym swojej wiedzy, a więc pozbawionym wszelkich kompleksów.

Podróż z Józefem Ignacym Kraszewskim jest spacerem,  zwiedzaniem obiektów w ich stanie dziewiętnastowiecznym. To też ciekawe doświadczenie.

Po drodze jest Monte Cassino, to dawne, niezniszczone przez działania wojenne. "Jedzie się tylko na górę obejrzeć klasztor w czworobok pobudowany, ogromny, do twierdzy podobny, i wspaniały aż do zbytku kościół.(...) Biblioteka, dziś wybrana ze szczątków dawnych, nie jest bardzo liczna, ale rękopisami szczególniej się odznacza. Najstarszy z nich sięga VI wieku. Dla paleografów, dla historii sztuki znajdą się tu pomniki nader interesujące."

No i wreszcie vetturino dowiózł polskich podróżników do Neapolu. Oceniając wpływ historii na mieszkańców, pisze: "Zdaje się, że największą szatańską przebiegłością nie można by dobrać skuteczniejszych środków zdemoralizowania nad te, których wypadki użyły przeciw Neapolitańczykom. Począwszy od rozpusty rzymskiej, do grozy i obskurantyzmu pobożnego dni poślednich, jest to szereg nieprzerwany wpływów, pod których potęgą najszczęśliwiej obdarowany naród ulec by musiał. Dlatego w sądzie o społeczności tej oględnym być należy, aby jej za winy cudze nie potępiać." - ten cytat to przykład ocen pisarza, który waży w ten sposób wiedzę i spostrzeżenia. Spacery, spotkania ze sztuką, ślady lektur są obecne tu i w dalszych etapach podróży. A i humor podróżnikom dopisuje. Kraszewski jest świadkiem cudu świętego Januarego. "Można o nim sądzić, jak się podoba; ale powtarzamy, że uroczystość cała nie dopuszcza ani podobieństwa oszukaństwa i komedii."

Ślady odkryć archeologicznych w Pompejach i Herkulanum (jeszcze nie takie jak współczesne) zajmują go bardzo. Z napisów naściennych odnotował starożytny dwuwiersz: "Dziwię ci się, ściano, że nie padniesz w gruzy, dźwigając tylu piszących głupotę." Te napisy, które czytał były dla niego niedogasłą iskierką minionych pokoleń, jakimś wykrzyknikiem. Były i inne miejsca pięknego wybrzeża, o których tutaj nie wspomnę, wybierając tylko niektóre z nich. Potem odkrywał piękno Capri.

Celem podróży przede wszystkim było poznanie Włoch (och, ten tom pierwszy), studiowanie sztuki, więc dalsza droga to dłuższe odcinki, obserwowanie krajobrazu Francji z okien pociągu, wykorzystanie wiedzy historycznej. Po dopłynięciu do Marsylii bardzo spieszył się do Paryża. Jeszcze stałe porównanie ludności: "Pierwsze wrażenie z przybycia do Marsylii, z porównania mimowolnego Włochów z Francuzami, całe było na korzyść ostatnich. Znać tu karność i porządek kraju dawno zagospodarowanego. Lud, żywy i wesoły prawie jak Włosi, praktyczniejszym się być zdaje."

Zwiedzanie Paryża, życie towarzyskie, chłonięcie wielkomiejskiego życia obfituje też w zwiedzanie pracowni polskich malarzy tworzących w stolicy Francji. "Kossak [Juliusz] urodził się znać na akwarelistę, maluje on ładnie bardzo olejno, lecz nigdy tak swobodnym nie jest, tak sobą jak w tym najtrudniejszym sposobie malowania, który się akwarelą zowie. Sprawia to natura artysty, który ma rzut pewny, śmiały, nie potrzebujący tych łatwych poprawek, które olejne malowanie dopuszcza. (...) Na ostatek ominąć się nie godziło pracowni pracowni skromnej a jednej z najoryginalniejszych, pana Cypriana [Norwida], chociaż nie wiem, czy Cyprian jest bardziej poetą, czy artystą? Niepodobna w nim nie uznać rysownika, nie można mu odmówić tytułu poety. Niestety, jest to płód wieku, chwili, wpływów jakichś czy najdziwniejszej w świecie natury, chorobliwa, nieszczęśliwa istota złożona z jasnych promieni i pasów atramentowej czarności. Trzeba umieć poszanować w nim cierpienie, fantazją, dziwactwo, talent, przyjąć go jak jest, ale niepodobna nie użalać się nad tym jeniuszem zwichniętym."² Pisarz zachwycał się jedną pracą, białym krucyfiksem "z drzewa bez Chrystusowego wizerunku, ale z bardzo starannie odmalowanymi, z pewnym obrachowaniem prawdy, znakami krwi, kędy były przebite ręce, nogi, zraniona leżała głowa. Nigdy podobnego nie widziałem krucyfiksu..."

Potem przez Belgię zmierza w kierunku Niemiec, by zatrzymać się w Kolonii i zwiedzić imponującą katedrę, przy której nieustannie trwają prace, odbyć rejs Renem i udać się do Lipska, Drezna i Berlina. Cały czas pamięta o żywiole słowiańskim wypartym i wchłoniętym, próbując dojść do jakiegoś uogólnienia natur plemiennych. "Niemieckie narody walczyły i pracowały, myśmy marzyli, śpiewali, wierzyli i kochali. Jak w sztuce niemieckiej realizm góruje nawet w upostaciowieniu ideału, tak w dziejach Niemiec jest wszędzie przeważne poczucie rzeczywistości, gdy u nas rzeczywistość się nawet przedzierzga w postać ułudną. Patrzyliśmy i patrzym na fatamorgana, które się nam światłem zdają."³ Być może czytelnika zainteresuje i inne niemieckie spostrzeżenie. "Stanowisko kobiety w Niemczech w ogóle, z bardzo małymi wyjątkami, jest podrzędne, nie odgrywa ona roli przeważnej w rodzinie. Bezimienny autor broszury wielce zjadliwej przeciwko obywatelstwu KS[ięstwa] Poznańskiego dowodzi z tego powodu, że tylko narody zepsute, rozpustne podlegają kobietom i dają im panować nad sobą. Wyrzuca on Słowianom, że u nich niewiasty rej wodzą, a chlubi się tym, że Niemka jest gospodynią tylko i kucharką. Zapomniał o tym, że stanowisko kobiety może być nie koniecznie wyżej mężczyzny ani niżej od niego, ale z nim na równi, i że my właśnie, instynktem rozwiązując dziś tak gorąco debatowaną kwestią emancypacji, daliśmy kobiecie miejsce siostry, nie sługi."⁴

Wiele cytatów w wypowiedzi o książce, która jest zbiorem skomponowanym ciekawie jakąś swoją wewnętrzną dramaturgią uzyskiwaną z dawkowania wielu punktów obserwacji, a przemawia świadectwem dokonań ludzkości na przestrzeni wieków oraz zwyczajnym życiem współczesnym. Po raz kolejny mogę stwierdzić, iż ta podróż szczątkowa, niepełna z konieczności, sprawiła mi dużą radość.

"Świat sztuki jest nieśmiertelny. (...) Komu teraźniejszość ciężka i rzeczywistość bolesna, niech ucieknie w świat idei i sztuki, a znajdzie w nim spoczynek."

______________________

Józef Ignacy Kraszewski, Kartki z podróży 1858-1864, tom II, wyd. I, s. 520, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1977.

¹ Tamże, s. 120.

² Tamże, s. 316 oraz 318. Pracownię Norwida odwiedził pod nieobecność poety w sierpniu i wrześniu 1858 r.

³ Tamże, s. 367.

⁴ Tamże, s. 370.