156. Pałac i folwark

Przesympatyczny to utwór, choć bardzo schematyczny i na wyraźnych kontrastach oparty. Już w tytule zaznaczona jest pewna dychotomia. Pałac i folwark, a ściślej ich mieszkańcy wraz ze swoimi charakterami, wartościami i stylem życia, stanowią dwa przeciwlegle bieguny, i choć perypetie losu próbują je zetknąć ze sobą, one się jednak odpychają. Na upartego utwór mógłby się też nazywać "Pałac, folwark i plebania", bo i to trzecie miejsce również, choć w mniejszym stopniu, wnosi swoje znaczenie i bohaterów do akcji wprowadza. 

Już w pierwszej scenie mamy pokazany kontrast między młodym ambitnym studentem medycyny Julianem, zamiarowującym wyjazd za wielką wodę nawet, a jego starym wujem księdzem, poprzestającym na spokojnym ubogim życiu wiejskiego proboszcza. Potem Kraszewski zestawia poczciwego łagodnego Kanonika (tegoż samego wuja) z surowym, antypatycznym wikarym, którego opisuje jako wyjątkowo zmierzłą kreaturę, to taki karierowicz, sprytny lis, nie przyznający się do swych korzeni, a o awanse zabiegający, podły, donoszący na swego przełożonego. Duchowni różnią się poglądami, sposobem pracy, usposobieniem. Przyglądając się dalej postaciom, szereg przeciwieństw znaleźć można np. skromna, szczera i rozsądna Zosia - zalotna i ulotna Carita, włoska towarzyszka hrabiny.

Największy jednak kontrast istnieje między szlachecką rodziną Ostójskich i hrabiowską familią Skwirskich. Ci pierwsi, czyli pan Ostójski, jego siostra Klara i córka Zosia, są zgraną drużyną, nieba by sobie wzajem przychylili, szlachetni, uczciwi, honorowi, dobrze gospodarujący, patrioci. Drudzy zaś - każdy sobie rzepkę skrobie, nie widują się latami, czułe listy jeno pisząc (po francusku, a jakże), patrzą sobie na ręce, aby ktoś przed innymi  zbyt wiele z dochodów nie wydoił,  kosmopolici, utracjusze, hipokryci.

Tu szczególnie  uwagę zwraca postać hrabiego-ojca, wykwintnego dżentelmena, który usilnie chce się odpolonizować, gardzi polskością, a w swej "elegancji" na salonach będąc nie podaje ręki rodakom.

Kraszewski nie zagłębia się w niuanse i czarno -biały obraz maluje, na zasadzie dobrzy- źli, skarbnice zalet i cnót wszelakich- siedliska wad i występków. Odniosłam wrażenie, że pisarz bawił się kreśląc portrety bohaterów, tu i ówdzie wbijając szpilkę. Celowo ośmieszał, by pewne cechy uwypuklić, określone sytuacje napiętnować.

 Podtytuł "Obrazy naszych czasów" wskazuje na  tematykę obyczajową  i taka ona jest, na intrygach miłosno-majątkowych się skupia. Zosia, dziewczę hoże, rezolutne i posażne pielęgnuje ziarno uczuć do towarzysza z dzieciństwa, on zaś (Julian) chłodno ją traktuje - duma nie pozwalałby mu wiązać się z majętną partnerką. Pannę ma na oku plenipotent Margocki, cóż, kiedy i młodemu hrabiemu się spodobała - i tu zaczynają się schody, byłby to bowiem mezalians, ale okoliczności i sto tysięcy talarów sprawiają, że wygląda to inaczej... Zagmatwało się nieco, do głosy dochodziły duma, ambicje, honor, tudzież jego brak... Koniec końców - szczęśliwe zakończenie dla pozytywnych bohaterów. 

"Pałac i folwark" to taka komedia romantyczna, ale w gruncie rzeczy gorzkawą diagnozę społeczną zawierająca. Trochę autor poucza, złotą myślą błyska, a przy tym bawi, plejadę pociesznych postaci stwarzając. Weźmy na przykład ciotkę Klarę z jej górnolotną retoryką czy Margosia ze spadającym tupecikiem.Współczesnemu czytelnikowi ubaw, ale  odbiorcom z czasów Kraszewskiego pewnie tak wesoło nie było, skoro im krzywe zwierciadło pod nos pisarz podłożył.